Các quy định pháp luật quốc tế kiểm soát phát thải

Trên toàn cầu, nhiều quốc gia đang tích cực xây dựng các cơ chế pháp lý nhằm giảm phát thải khí nhà kính (GHG) đồng thời duy trì sự công bằng trong thương mại quốc tế. Một trong những sáng kiến tiêu biểu và có sức ảnh hưởng mạnh mẽ nhất hiện nay là Cơ chế Điều chỉnh Biên giới Carbon (CBAM) của Liên minh Châu Âu (EU), ngoài ra trên thế giới còn nhiều cơ chế khác tương tự, hãy cùng KNA CERT đọc và tìm hiểu.

CBAM được xem là một mô hình tiên phong, không chỉ giúp EU kiểm soát lượng phát thải mà còn tạo động lực để các đối tác thương mại nâng cao tiêu chuẩn môi trường. Trong khi đó, nhiều quốc gia khác như Hoa Kỳ, Canada và Trung Quốc cũng đang phát triển các hệ thống định giá carbon riêng, với các cơ chế phù hợp với bối cảnh kinh tế và pháp lý của từng nước.

EU tiên phong trong định giá Carbon với CBAM

EU là khu vực đầu tiên triển khai CBAM như một phần quan trọng trong chiến lược trung hòa carbon vào năm 2050. Đây không phải là một cơ chế đơn lẻ, mà là một công cụ bổ sung cho Hệ thống Giao dịch Khí thải EU (EU ETS) – hệ thống định giá carbon lớn nhất thế giới, chiếm hơn 75% tổng giao dịch tín chỉ carbon toàn cầu. Trong giai đoạn 2022 - 2024, giá carbon tại EU ETS dao động từ 65 đến 100 EUR/tấn CO2, và dự kiến sẽ tiếp tục tăng khi EU áp dụng các tiêu chuẩn môi trường ngày càng nghiêm ngặt.

CBAM được thiết kế nhằm ngăn chặn hiện tượng "rò rỉ carbon" – tình trạng doanh nghiệp di dời sản xuất sang các quốc gia có tiêu chuẩn môi trường thấp hơn để tránh chi phí phát thải tại EU. Để đảm bảo tuân thủ các quy định của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) và tránh bị xem là một hình thức bảo hộ thương mại, CBAM yêu cầu các nhà nhập khẩu vào EU phải mua chứng chỉ CBAM, phản ánh lượng phát thải carbon trong quy trình sản xuất hàng hóa. Giá của chứng chỉ này tương đương với giá carbon trong hệ thống EU ETS, nhằm tạo sự công bằng giữa nhà sản xuất trong nước và doanh nghiệp xuất khẩu.

Mặc dù EU khẳng định CBAM là một công cụ công bằng và cần thiết để thúc đẩy phát triển bền vững, cơ chế này vẫn vấp phải nhiều chỉ trích, đặc biệt là từ các nước đang phát triển. Một số quốc gia lo ngại rằng CBAM có thể trở thành rào cản thương mại mới, gây khó khăn cho những nền kinh tế phụ thuộc nhiều vào xuất khẩu. Điều này đặc biệt ảnh hưởng đến các ngành công nghiệp có mức phát thải cao như thép, xi măng, hóa chất và nông sản, nơi các công nghệ giảm phát thải tiên tiến vẫn chưa được phổ biến rộng rãi.

Bên cạnh đó, CBAM cũng đặt ra câu hỏi về nguyên tắc "trách nhiệm chung nhưng có phân biệt" (Common but Differentiated Responsibilities - CBDR) trong các hiệp định khí hậu quốc tế. Các nước đang phát triển lập luận rằng những nền kinh tế phát triển – vốn đã thải ra lượng lớn carbon trong quá khứ để đạt được mức độ công nghiệp hóa hiện tại – nên chịu trách nhiệm nhiều hơn trong việc hỗ trợ tài chính và chuyển giao công nghệ cho các nước nghèo. Nếu CBAM không đi kèm với các cơ chế hỗ trợ phù hợp, nó có thể làm trầm trọng thêm sự bất công trong hệ thống thương mại và môi trường toàn cầu.

Vì vậy, dù CBAM được xem là một công cụ tiên tiến trong cuộc chiến chống biến đổi khí hậu, vẫn còn nhiều tranh cãi về cách thức triển khai và tác động thực tế của nó đối với nền kinh tế toàn cầu.

Hoa Kỳ và Đạo luật Cạnh tranh Sạch

Dù chưa chính thức triển khai một cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (CBAM) như EU, Hoa Kỳ đã đề xuất Đạo luật Cạnh tranh Sạch (Clean Competition Act) như một giải pháp quan trọng nhằm giảm phát thải khí nhà kính. Đây là một bước tiến lớn trong chiến lược khí hậu của Mỹ, nhắm đến việc kiểm soát lượng phát thải từ các ngành công nghiệp có mức ô nhiễm cao.

Theo đó, đạo luật này áp dụng thuế carbon đối với 25 ngành công nghiệp có mức phát thải lớn, bao gồm thép, xi măng, phân bón, nhiên liệu hóa thạch và hóa dầu. Mức thuế ban đầu được ấn định ở 55 USD/tấn CO2, và sẽ tăng 5% mỗi năm, tạo ra áp lực tài chính ngày càng lớn đối với doanh nghiệp trong nước cũng như các nhà xuất khẩu nước ngoài. Cách tiếp cận này không chỉ khuyến khích doanh nghiệp Mỹ đầu tư vào công nghệ xanh mà còn tác động đến các nhà sản xuất quốc tế, buộc họ phải cải thiện tiêu chuẩn môi trường nếu muốn duy trì lợi thế cạnh tranh trên thị trường Hoa Kỳ.

Ngoài ra, đạo luật này cũng thể hiện nỗ lực của Hoa Kỳ trong việc bảo vệ ngành công nghiệp nội địa trước nguy cơ "rò rỉ carbon" – tình trạng doanh nghiệp chuyển sản xuất sang các quốc gia có quy định môi trường lỏng lẻo hơn để né tránh chi phí giảm phát thải. Bằng cách đánh thuế carbon lên cả sản phẩm nhập khẩu, Hoa Kỳ muốn đảm bảo rằng các công ty trong nước không bị bất lợi so với đối thủ từ các quốc gia có tiêu chuẩn môi trường thấp hơn.

Mặc dù có nhiều kỳ vọng, Đạo luật Cạnh tranh Sạch cũng vấp phải không ít tranh cãi. Một trong những thách thức lớn nhất là khả năng đáp ứng các quy định của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO). WTO yêu cầu các chính sách thương mại phải đảm bảo tính công bằng, không tạo ra sự phân biệt đối xử hoặc thiết lập các rào cản thương mại không hợp lý. Nếu không được thiết kế phù hợp, chính sách thuế carbon của Hoa Kỳ có thể bị coi là một hình thức bảo hộ thương mại trá hình, gây ra tranh chấp với các đối tác quốc tế.

Bên cạnh đó, việc áp thuế carbon lên hàng hóa nhập khẩu có thể làm gia tăng căng thẳng thương mại giữa Hoa Kỳ và các quốc gia xuất khẩu lớn, đặc biệt là những nước có nền kinh tế phụ thuộc nhiều vào sản xuất công nghiệp và nông nghiệp với mức phát thải cao. Nếu không có sự điều chỉnh hợp lý, đạo luật này có thể dẫn đến các biện pháp đáp trả từ các đối tác thương mại, ảnh hưởng đến chuỗi cung ứng toàn cầu.

Mặc dù vậy, Đạo luật Cạnh tranh Sạch vẫn đánh dấu một bước tiến quan trọng trong chiến lược kiểm soát phát thải carbon của Hoa Kỳ. Nó không chỉ giúp Mỹ bảo vệ lợi ích kinh tế trong nước mà còn đặt nền móng cho sự hợp tác quốc tế trong cuộc chiến chống biến đổi khí hậu. Nếu được thực hiện một cách hợp lý và có sự điều chỉnh phù hợp, đạo luật này có thể trở thành một mô hình quan trọng trong việc thiết lập một hệ thống thương mại bền vững và công bằng hơn trên quy mô toàn cầu.

Canada dự kiến về Chính sách CBAM

Canada đang trong quá trình xây dựng một cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (CBAM) nhằm thực hiện đồng thời hai mục tiêu quan trọng: giảm phát thải khí nhà kính và bảo vệ sức cạnh tranh của ngành công nghiệp nội địa. Chính sách này được thiết kế để phù hợp với cam kết của Canada trong việc đạt trung hòa carbon vào năm 2050, đồng thời đảm bảo tuân thủ các tiêu chuẩn môi trường quốc tế.

CBAM của Canada dự kiến sẽ áp dụng thuế carbon đối với hàng hóa nhập khẩu, đặc biệt là từ các quốc gia không có cơ chế định giá carbon hoặc có mức giá carbon thấp hơn Canada. Điều này nhằm đảm bảo công bằng thương mại, tránh tình trạng các doanh nghiệp nước ngoài có lợi thế nhờ vào chính sách môi trường lỏng lẻo hơn. Ngoài ra, biện pháp này cũng góp phần ngăn chặn "rò rỉ carbon", khi các công ty di dời sản xuất ra nước ngoài để né tránh quy định khí thải nghiêm ngặt. Đồng thời, CBAM sẽ tạo động lực để các quốc gia xuất khẩu hàng hóa sang Canada phải nâng cao tiêu chuẩn môi trường, thúc đẩy quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế phát thải thấp trên phạm vi toàn cầu.

Mặc dù mang lại nhiều lợi ích trong kiểm soát phát thải, kế hoạch triển khai CBAM của Canada cũng đối mặt với không ít thách thức. Một trong những vấn đề đáng lo ngại nhất là phản ứng từ các đối tác thương mại lớn, đặc biệt là Hoa Kỳ và Trung Quốc. Hai quốc gia này có thể coi CBAM như một rào cản thương mại, làm gia tăng nguy cơ tranh chấp và ảnh hưởng đến quan hệ kinh tế song phương. Nếu không có sự đàm phán và điều chỉnh hợp lý, chính sách này có thể gây ra căng thẳng thương mại và tác động tiêu cực đến nền kinh tế Canada.

Bên cạnh đó, để thực hiện CBAM một cách hiệu quả, Canada cần xây dựng một hệ thống giám sát và báo cáo phát thải chặt chẽ. Điều này đòi hỏi cơ sở hạ tầng quản lý vững chắc nhằm đo lường chính xác lượng phát thải carbon của hàng hóa nhập khẩu. Đồng thời, chính sách thuế carbon của Canada cũng phải đảm bảo tuân thủ các quy định của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO), tránh vi phạm các nguyên tắc thương mại công bằng.

Dù còn nhiều thách thức, CBAM được kỳ vọng sẽ trở thành một công cụ quan trọng giúp Canada xây dựng nền kinh tế phát thải thấp, đồng thời đóng góp vào nỗ lực chung trong cuộc chiến chống biến đổi khí hậu toàn cầu. Sự thành công của cơ chế này sẽ phụ thuộc vào cách Canada cân bằng giữa mục tiêu khí hậu và thương mại, cũng như mức độ hợp tác với các đối tác quốc tế. Nếu được triển khai hiệu quả, CBAM không chỉ giúp Canada kiểm soát lượng phát thải mà còn thúc đẩy tiêu chuẩn môi trường cao hơn trong thương mại toàn cầu.

Trung Quốc phát triển Thị trường giao dịch phát thải nội địa

Là quốc gia phát thải khí nhà kính lớn nhất thế giới, Trung Quốc đã triển khai Thị trường Giao dịch Phát thải (ETS) nội địa từ năm 2021 như một phần trong chiến lược giảm phát thải và thúc đẩy nền kinh tế xanh. Hệ thống này tập trung chủ yếu vào các ngành công nghiệp nặng và sản xuất năng lượng, hai lĩnh vực chiếm tỷ trọng lớn trong tổng lượng phát thải của Trung Quốc. Với hơn 2.200 doanh nghiệp thuộc ngành năng lượng tham gia ngay từ giai đoạn đầu, đây hiện là hệ thống giao dịch phát thải lớn nhất thế giới về quy mô và dự kiến sẽ tiếp tục mở rộng trong tương lai.

Hệ thống ETS của Trung Quốc vận hành theo nguyên tắc "hạn chế và giao dịch" (cap-and-trade). Chính phủ quy định hạn ngạch phát thải cho từng doanh nghiệp, và nếu một doanh nghiệp phát thải vượt mức cho phép, họ phải mua tín chỉ carbon từ những doanh nghiệp khác có lượng phát thải thấp hơn. Điều này tạo ra một cơ chế khuyến khích kinh tế, thúc đẩy các doanh nghiệp đầu tư vào công nghệ sạch và nâng cao hiệu quả năng lượng để tối ưu hóa chi phí vận hành.

Mặc dù Trung Quốc chưa triển khai một cơ chế CBAM tương tự như EU hay Hoa Kỳ, chính phủ nước này vẫn áp dụng các biện pháp kiểm soát nghiêm ngặt đối với phát thải nội địa. Điều này không chỉ hỗ trợ Trung Quốc hướng đến mục tiêu trung hòa carbon vào năm 2060 mà còn giúp giảm thiểu tác động từ các cơ chế CBAM quốc tế. Điều này đặc biệt quan trọng vì các ngành công nghiệp xuất khẩu chủ lực của Trung Quốc như thép, xi măng và hóa chất có thể chịu ảnh hưởng nặng nề từ các rào cản carbon do EU và Hoa Kỳ đặt ra.

Mặc dù hệ thống ETS của Trung Quốc đã đạt được nhiều bước tiến, nhưng vẫn còn một số thách thức lớn cần được giải quyết. Một trong những vấn đề quan trọng là tính minh bạch và độ tin cậy của dữ liệu phát thải. Hiện nay, nhiều doanh nghiệp chưa thực sự tuân thủ nghiêm ngặt các quy định báo cáo, trong khi hệ thống giám sát vẫn còn nhiều hạn chế. Việc đảm bảo tính chính xác trong đo lường và báo cáo phát thải là điều cần thiết để hệ thống ETS có thể hoạt động hiệu quả và công bằng.

Ngoài ra, Trung Quốc cũng đang nghiên cứu mở rộng ETS sang các lĩnh vực khác như giao thông và nông nghiệp, nhưng điều này đòi hỏi phải nâng cấp hạ tầng kỹ thuật và quản lý. Việc làm sao để ETS có thể hoạt động hiệu quả trên quy mô lớn, đồng thời hạn chế các tác động tiêu cực của CBAM quốc tế đối với ngành xuất khẩu, sẽ là một bài toán mà Trung Quốc cần giải quyết trong những năm tới.

Dù vẫn còn nhiều thách thức, việc vận hành hệ thống giao dịch phát thải đã đánh dấu một bước tiến quan trọng của Trung Quốc trong nỗ lực kiểm soát khí thải. Nếu được thực hiện hiệu quả, ETS không chỉ giúp Trung Quốc đạt được các mục tiêu khí hậu mà còn giúp quốc gia này giữ vững vị thế trong bối cảnh thương mại quốc tế ngày càng chú trọng đến yếu tố phát thải carbon.

* Nội dung bài viết tham khảo từ nguồn Bài báo nghiên cứu "Cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (CBAM): Kinh nghiệm quốc tế và hàm ý chính sách cho Việt Nam" do ThS. Nguyễn Thị Thảo Trang (Giảng viên Trường Chính sách công và Phát triển nông thôn) thực hiện.

KNA CERT cung cấp dịch vụ Hướng dẫn Khai báo–Tính toán–Lập báo cáo CBAM, Quý Doanh Nghiệp vui lòng liên hệ Hotline: 0968.038.122 hoặc Email: salesmanager@knacert.com để được hỗ trợ.